“Het lijf herinnert”, “Het zit nog in je lijf”, “Het zit vast in mijn lijf”, “Je lichaam weet wel wat nodig is” – zomaar een greep uit de uitspraken die ik geregeld hoor in het (systemische) werkveld. Ik ben er van overtuigd dat er ontzettend veel is wat wij wéten en kunnen ervaren wanneer wij afgestemd zijn op ons lijf. En op onze natuur én cultuur. Dat laatste bewaar ik voor een andere keer.

In systemisch werk laten we vaak het – of beter: een – lijf (lees: de persoon) uiting geven aan de bewegingen van het systeem. Dat kan het externe systeem zijn, maar net zo goed het interne systeem van gedachten, overtuigingen, emoties en gevoelens. Soms doen we dat met representanten, soms door mensen zelf de beweging (of houding) te laten innemen die zich aandient.

Tijdens de Social Presencing Theatre-training van Arawana Hayashi – waar ik als deelnemer bij was – werkten we met postures. Eén daarvan heet ‘Stuck’. We moesten onze ‘stuck’ (probleem of thema) belichamen en laten zien door in dé houding te gaan staan (of liggen, zitten). Alleen al die belichaming riep een diepe ervaring op van wat het probleem in mijn lijf teweegbrengt. Vervolgens konden we waarnemen waar een eerste, vaak minuscuul kleine, beweging op gang wil komen. Niet om het direct op te lossen, maar om ruimte te onderzoeken.

Er bestaan talloze lichaamsgerichte technieken (en trainingen) die ik gebruik of deels integreer in onze praktijk. Ik kán simpelweg niet anders dan de informatie van het lijf meenemen. Zowel het lichaam van de ander dat ik observeer, als de sensaties in mijn eigen lijf terwijl ik begeleid.

Een geheel – en toch fragmentatie

Het lijkt nu misschien alsof het alleen om het lichaam draait, alsof het iets losstaands is. Dat is het natuurlijk niet. Lichaam, hoofd,  en geest vallen samen; het is één geheel, én het kan fragmenteren. We kunnen als begeleiders het één niet los zien van het ander. Het leven bestaat zelden uit puur lichamelijke ervaringen of enkel mentale ervaringen. Dat ons bewustzijn zich soms (of vaak) maar op één facet richt, is weer een ander verhaal.

Overlevings­mechanismen

Iedereen maakt gebeurtenissen mee die tekenen. Om te overleven ontwikkelen we strategieën die gaan over: vluchten, vechten of bevriezen. Die reacties zijn primitief in de zin van oeroud, en primair omdat ze direct, zonder omweg, het leven beschermen. Er zit gigantisch veel (levens)kracht in.

Toch hoor ik overlevings­mechanismen geregeld besproken worden alsof het iets “slechts” is waar je vanaf moet. Dat kan natuurlijk niet. Ze zitten juist in ons tot behoud van het leven. Wat meestal bedoeld wordt, is dat die mechanismen hyper-sensitief (overactief), hypo-sensitief (onderactief) of helemaal niet meer passend reageren. Dan zijn ze niet functioneel voor het gewone dagelijkse leven – wat dat ook moge zijn.

“Bandbreedte” 

Het kan problematisch worden wanneer lijf of brein in alledaagse situaties een dreiging ervaart die niet klopt met het moment. Ik omschrijf dit vaak als bandbreedte: er is nog maar weinig bandbreedte over in het zenuwstelsel. Het kan niet tot rust komen. Het systeem compenseert voortdurend. Met andere woorden: we ‘staan aan’ of we ‘schakelen iets uit’. Vaak gebeurt dat tegelijk op meerdere fronten: we voelen ons lijf of emoties niet meer, terwijl onze gedachten op 200 % draaien. Dat hoor ik terug in zinnen als: “ik ben een hoofdmens”, “het hoofd staat aan”, “ik leef in mijn hoofd”. Het lijkt ‘lekker veilig’, maar het komt juist voort uit één of meerdere ervaringen van onveiligheid – vaak in onze kindertijd, maar zeker niet alleen daar.

Vanuit Innerlijk-Kindwerk kun je zeggen dat het eigenlijk bewonderenswaardig is dat het kind heeft geleerd niet meer te voelen om te overleven. Een confronterende realiteit die velen in meer of mindere mate herkennen.

Wat dóe je ermee? Vijf bewegingen in ons werk

1. Bewustwording

Mensen komen met een doel, een probleem, iets waar ze vanaf willen. Er is dus al enig bewustzijn dat verandering gewenst of nodig is. Samen verkennen we waar het precies over gaat en vergroten we dat bewustzijn.

2. Herkenning & erkenning

We leggen de link tussen de huidige situatie en eerdere ervaringen – in de tijd, in het systeem, in de beleving. Erkenning is nodig om onder ogen te zien wát er was en waarom het noodzakelijk is geweest. En om (h)erkenning te ontwikkelen dat het hier-en-nu anders kan zijn.

3. (Door)voelen

Dit proces brengt vaak emoties en gevoelens met zich mee die aandacht vragen. Voor mij is de koppeling met het hier-en-nu essentieel: we hoeven niet álles te herbeleven. Doorvoelen gaat om het nu werkelijk ervaren van pijn, verdriet, boosheid, angst, onmacht, enzovoort. En ja, dat is soms heftig en ook gewoon stom. Dat vind ik bij mezelf net zo goed. Soms heb je er geen zin in. That’s okay.

4. Beweging

Dient de oude reactie je nog? Zo niet, welke (letterlijke of figuurlijke) beweging heb je nog te maken of af te ronden? Dat is vallen en opstaan. Soms gaat het vanzelf, soms duik je zo weer het oude patroon in. Nieuwe paden slijten kost tijd. We werken hier o.a. met opstellingen, beweging en expressie.

5. Hier, nu & toekomst

We verankeren alles in het huidige moment, formuleren doelen voor de toekomst en kijken hoe die toekomst op ons afkomt.

Léon Kempees